تاریخچه استفاده ازگیاهان دارویی



استفاده از گیاهان دارویی به منظور درمان با تاریخ زندگی انسان هم زمان بوده است. انسان در تمام دوران تاریخی چاره‌ای جز توسل به گیاهان نداشت. اگر چه در نیم قرن گذشته استفاده از داروهای شیمیایی و سنتزی به شدت رواج یافت ولی به سرعت آثار زیان بار آنها بر زندگی آنها سبب گرایش مجدد به گیاهان دارویی گردید و این نکته که توسل به گیاهان دارویی همواره در طول تاریخ یکی از روش‌های موثر درمان بوده است، به خوبی روشن است. تاریخ طب در کشور ما مربوط به دوره آریایی می‌باشد و اوستا (6500 ق.م) اولین کتابی است که از گیاهان دارویی سخن گفته است. به نقل از اوستا اولین پزشک ایرانی تریته پدر گرشاسب پهلوان بوده است که از کاربرد گیاهان دارویی و عصاره آنها اطلاع داشته و مقام او در طب نظیر مقام ایمهوتپ (3500 ق.م) در مصر باستان، انقلبیوس در یونان و آسکولانیوس در روم (سه رب النوع درمان) بوده است.

قدیمی‌ترین گیاه دارویی در طول تاریخ "هوم" گیاه مقدس آیین زرتشت بوده است. در کتاب‌های پهلوی هوم را سرور همه گیاهان و استفاده از آن را باعث عمر جاویدان می‌داند. تاریخ استفاده دارویی از پیاز و ادویه به 4500 ق.م و به نقل از "هردوت" استفاده از گیاهان دارویی میرح (Commiphora)، کاسیا (Cinnamomu) سیناموم (Cinnamimum Zylanica) آنیز (Pinpimella anisum) مارجورام (Oroganum margorana) در مومیایی کردن اجساد به 5200 ق.م می‌رسد. قدیمی‌ترین کتاب چینی منسوب به شینون (2800 ق.م) 1000 گونه دارویی را شرح داده، ماردوکاپالیدین (710 ق.م) 64 گونه دارویی را کشت نموده است، در الواح سومری چگونگی کشت گیاهان را شرح داده، بقراط (377 ق.م) کاربرد دارویی 400 گونه دارویی را شرح داده است. ظهور دانشمندانی نظیر سقراط، دیوسکورید، رازی، هروی، ابن سینا، ابوریحان بیرونی، جرجانی، خاندان بختیشوع سبب گسترش این علم در جهان گردیدند.

گیاهان دارویی رستنی‌هایی با تاریخچه جالب توجه و ممتاز هستند. علاوه بر قدمت، گستره نفوذ این گیاهان در تاریخ ادیان و ملت‌ها بسیار شایان توجه است بطوری که در جای جای حوادث مهم تاریخی، سیاسی، اجتماعی و دینی، این گیاهان قرین توجه بوده و یا منجر به بروز حوادث مهمی شده‌اند. در بوندهشن (دایره? المعارف زرتشتی‌ها) به اسامی فرشتگان اداره کننده روزهای یک ماه اشاره شده که با نام گیاهان دارویی انطباق دارد، زعفران و نسترن از آن جمله‌اند. در سوره دهر، آیات پنجم و ششم می‌خوانیم "نیکوکاران عالم در بهشت شرابی نوشند که طبعش در لطف رنگ وبوی کافور است". در تاریخ اسلام، نام یهود بنی قریظه با حوادث مهم صدر اسلام قرین است. در زبان عربی یکی از نام‌های درخت اقاقیا، قریظه است. بنی قریظه نام طایفه‌ای از یهود بوده که در ابتدا به شغل دباغی اشتغال داشته‌اند و از این گیاه در فرآوری پوست استفاده می‌کرده‌اند. امروزه می‌دانیم که تاننها گروهی از مواد موثره هستند که در رسوب پروتیین نقش دارند و این اثر باعث خاصیت میکروب کشی، ضد خونریزی و انقباض بافت‌های مختلف می‌شود. بنابراین برای رسوب دادن پروتیین پوست، در دباغی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از دیگر گیاهان دارویی سس است که در زبان عطاران و منابع طب سنتی به افتیمون معروف است که نام اخیراز صفت گونه‌ای در نام علمی آن گرفته شده است. از خواص درمانی این گیاه در درمان بیماری‌های دماغی استفاده می‌شود. علاوه بر منابع طبی در متون ادبی هم از این گیاه نام برده شده است. با جستجو و دقت در منابع دینی، تاریخی و ادبی، اسامی گیاهان دارویی، وجوه تسمیه و حوادث مرتبط با این گیاهان به وفور به چشم می‌خورد. بنابراین در کنار توجه فزاینده‌ای که به خواص درمانی این گیاهان می‌شود لازم است جهت آشنایی بیشتر نسل جوان با این وجوه تسمیه بررسی‌های جامع‌تری انجام گیرد و حلقه‌های مجزای دانش بشری مربوط به گیاهان دارویی انسجام و اتصال بیشتری پیدا نماید.



مهندسی ژنتیک در گیاهان دارویی

گیاهان منبع مهمی از دارو در طی هزارن سال می‌باشند. حتی امروزه، مرکز سلامت جهانی تخمین زده است که بالاتر از 80 درصد از مردم هنوز بر روی درمان‌های سنتی مثل استفاده از علف‌ها تکیه دارند. گیاهان دارویی منابع خیلی مهمی از داروهای حفاظت کننده زندگی برای اکثریت جمعیت جهان می‌باشد. روش‌های بر پایه بیوتکنولوژی برای انتخاب، دستورزی و حفظ ژنوتیپ‌های بحرانی گیاهان دارویی مهم می‌باشد. باززایی درون شیشه‌ای، پتانسیل خیلی قوی را برای تولید گیاهان با کیفیت بالا از لحاظ دارویی دارا می‌باشد. حفاظت سرمایی یک روش حفاظت در مدت زمان طولانی، در نیتروژن مایع است و فرصتی را برای حفظ گیاهان دارویی در معرض خطر مهیا می‌کند. تولید درون شیشه‌ای متابولیت‌های ثانویه با کشت سوسپانسیون سلولی گیاه در گیاهان دارویی مختلف گزارش شده است. بیوراکتورها یک قدم کلیدی در تولید تجاری متابولیت‌های ثانویه به وسیله بیوتکنولوژی هستند. انتقال ژنتیکی (انتقال ژن) ممکن است یک راه قوی برای افزایش تولید متابولیت‌های ثانویه جدید می‌باشد. بخصوص به وسیله اگروباکتریوم ریزوژینس که باعث القای ریشه‌های مویین می‌گردد. روش‌های اصلاحی در گیاهان دارویی بطور کلی به دو دسته سنتی (انتخاب توده‌ای، ‌دورگ گیری و زراعت متابولیتی) و مدرن (تغییر در ساختار ژنتیکی) طبقه‌بندی می‌شوند. استفاده از مهندسی ژنتیک متابولیت‌های ثانویه شامل ایجاد جهش،‌ انتقال ژن (استفاده از باکتری اگروباکتریوم و تفنگ ژنی)،‌ دستکاری تنظیم کننده‌های نسخه برداری ژن‌ها و کشت‌های درون شیشه‌ای می‌باشد که نتیجه این تکنیک‌ها،‌ ایجاد گیاهی ترانس ژنتیک (تراریخته) و پدیده زراعت مولکولی گیاهان دارویی خواهد بود.

جهش، فرآیندی است قابل توارث که موجب تغییر دایم مجموع توارثی سلول شده و نهایتا موجودی زنده با ویژگی‎های جدید ژنتیکی را بوجود می‎آورد که به موجود جدید موتان گویند. یکی از عوامل اصلی تکامل در گیاهان جهش یا موتاسیون است. همراه با دورگ‎گیری و بیوتکنولوژی، جهش با ایجاد تنوع مواد اولیه برای گزینش را فراهم می‎آ‎ورد. از جهش در اصلاح نباتات استفاده زیادی شده است و تعداد زیادی واریته جدید از این طریق اصلاح یافته‎اند. به عنوان مثال تا سال 1982 تعداد واریته‎های موتان معرفی شده به 327 موتان رسید که این تعداد در حال حاضر چند برابر شده است. برای ایجاد جهش می‎توان از جهش‎زاهای فیزیکی مثل پرتوهای گاما و ایکس و جهش‎زاهای شیمیایی مثل اتیل متان سولفونات، دی متیل سولفات و غیره استفاده کرد. در سازمان انرژی اتمی ایران تسهیلات استفاده از اشعه گاما برای اهداف اصلاح نباتات فراهم است. اصلاح گیاهان دارویی در ایران در آغاز راه است. با استفاده از تکنیک‎های به‎نژادی مثل جهش مصنوعی امکان اصلاح گیاهان دارویی با عملکرد و ماده موثره بالا عملی است. سرعت اصلاح در این روش به ویژه برای گیاهانی که با بذر تکثیر می‎یابند بیشتر خواهد بود.



گیاهان زینتی

گیاهان زینتی بخشی از کل گیاهان موجود در دنیا هستند که بر اساس سلیقه انسان و دارا بودن خصوصیات ویژه‌ای از جمله رنگ، شکل اندازه گل، برگ و ساقه جزء گروه گیاهان زینتی قرار داده شده‌اند. یک گیاه را نمی‌توان به یک گروه خاصی از گیاهان محدود و منحصر نمود. با توجه به این امر مشاهده می‌شود که روز به روز تعدادی از گیاهان، از یک گروه به گروه دیگری وارد می‌شوند و بر تعداد گیاهان مشترک در بین گروه‌های مختلف افزوده می‌شود. با افزایش شناخت جنبه‌های مخاطره آمیز و مسمومیت زا در ارتباط با مصرف بی‌رویه مصرف داروهای سنتزی، علاقه به استفاده داروهای گیاهی در تمام دنیا رواج پیدا کرده است. بسیاری از گیاهان زینتی که هم اکنون در فضاهای شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند، دارای ارزش دارویی می‌باشند که با شناخت این گیاهان زینتی چند منظوره و استخراج مواد موثره آنها از این گیاهان حداکثر استفاده می‌گردد.

هم اکنون بالغ از 300 هزار گونه گیاه زینتی وجود دارد که بیش از 10 هزار گونه به عنوان گیاهان دارویی شناخته می‌شوند.. از نمونه‌های بارز گیاهان مورد نظر می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: زنبق (ریزوم)، گل حسرت (پیاز)، سرخس (ریشه) سنبل الطیب (ریشه)، گل صابونی (برگ و ریشه)، عروسک پشت پرده (میوه)، شاهپسند (برگ)، گل انگشت دانه (برگ)، گل سرخ (میوه)، همیشه بهار (گل و برگ)، گل برف یا موگه (گل، برگ و ساقه‌های زیر زمینی)، بنفشه معطر و سه رنگ (تمام قسمت‌های گیاه)، شب بوی خیری (برگ، دانه و گل)، گل صد تومانی (ریشه)، لادن (برگ،گل و شیره گیاه تازه)، گل ساعت (ریشه، برگ و گل)، سرخار گل (ریه)، مخلصه (سرشاخه‌های گلدار)، گل مغربی (دانه و گل و اعضای هوایی)، گل محمدی (گلبرگ)، تاج الملوک (دانه وگل)، اسطوخدوس (سرشاخه‌های گلدار و برگدار)، رزماری (برگ و سرشاخه‌های گلدار)، صبر زرد (برگ). لازم به ذکر است که این قسمت‌های گیاهی در درمان اغلب بیماری‌های کلیوی، جلدی،روده‌ای، تنفسی، قلب و عروق، التیام زخم‌ها و سوختگی‌ها، مواد آرایشی، تسکین اعصاب نقش ایفا می‌کنند. اطلاع رسانی و ترویج کشت و کار، حمایت صنعت طب سنتی و انجام تحقیقات در جهت افزایش مواد موثره قدم بلندی در استفاده از گیاهان دارویی بوده و باعث می‌شود، کشاورزان با اطمینان و رضایت خاطر بیشتری به کشت و کار گیاهان مورد نظر بپردازند.



گلسنگ‌ها

گلسنگ‌ها تنها گیاهان موجود در تبلور گیاهی جهان هستند که آنها را درهیچ یک از رده‌های گیاهی نمی‌توان طبقه‌بندی کرد. گلسنگ‌ها از یک بخش قارچی (جذب کننده مواد معدنی) و یک بخش تولید کننده غذا (از راه فتوسنتز)، تشکیل می‌شوند. روابط بیولوژیکی ایجاد شده در گلسنگ‌ها (همزیستی) تکامل بسیار موفقی را در ترکیب قارچ‌ها و بخش همزیست فتوسنتز کننده آن ایجاد کرده که در نهایت باعث بوجود آمدن نزدیک به 14 هزار گونه از گلسنگ‌ها در جهان شده است. گلسنگ‌ها در حاصلخیزی خاک، و رشد گیاهان روی آن، ایجاد خاک از سطح صخره سنگ‌های لخت یا قلوه سنگ‌ها تاثیر داشته و از طرفی به عنوان منبع غذایی، مصالح لانه سازی، پناهگاه برای حیوانات ، پرندگان و سایر مهره داران مورد استفاده قرار می‌گیرند انسان از گلسنگ‌ها به عنوان غذا و وسایل تزیینی، صنایع رنگرزی به عنوان دارو، سم، و فیبر و الیاف استفاده می‌کنند. همچنین گلسنگ‌ها در تهیه عطر، ادکلن و تهیه آنتی بیوتیک مورد استفاده قرار می‌گیرند.با آن که گلسنگ‌ها از شگفت انگیز‌ترین و متداول‌ترین موجودات روی زمین هستند و صرف نظراز پوشش روی درختان، هشت در صد از سطح کره خاکی را اشغال می‌کنند، به نقش مهم اکولوژیکی آنها توجه نمی‌شود. گلسنگ‌ها به دلیل زندگی چند موجود زنده در کنار یکدیگر بیش از گیاهان و جانوران که بصورت انفرادی زندگی می‌کنند دارای زیبایی می‌باشند. هر تال گلسنگ نتیجه? همزیستی دراز مدت قارچ با جلبک سبز، سبز‌ ـ ‌آبی و یا ترکیبی از آنها می‌باشد.

گلسنگ‌ها علاوه بر نقشی که به طور طبیعی در تشکیل خاک، تداوم شبکه? غذایی، تاثیر در تراکم پوشش گیاهی و کنترل جمعیت نرم تنان دارند، به لحاظ داشتن انواع هیدرات کربن، پروتیین، آنیوتیک و سایر متابولیت‌های ثانویه، از زمان نخستین تمدن چینی و مصری تا به امروز، مصارف خوراکی و دارویی نیز دارند. از میان 17 هزار گونه گلسنگ شناخته شده از سراسر دنیا، خواص دارویی تعداد محدودی از آنها شناسایی شده است. بررسی مجموعه انتشارات گلسنگ‌های ایران نشان داد که تاکنون Esculenta Everson Lecanora ساکن زمین‌های نیمه بیابانی استپ‌های ناحیه ایرانو‌ ـ ‌تورانی، Peltigera canina (L.) Willd. و Xanthoria parietina از ایران گزارش شده‌اند، که به ترتیب دارای مصرف خوراکی، درمان هاری و یرقان می‌باشند گلسنگ‌ها در طب سنتی به عنوان ضد سرفه، ضد بیماری‌های ششی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

کاربردهای داروسازی مواد گلسنگی توسط دانشمندی بنام Zopf در سال 1906 درکتاب Zopf’s monography مورد استفاده قرار گرفته است.

مطابق آخرین تحقیقات صورت گرفته روی کاربرد‌های بیولوژیکی گلسنگ‌ها و مواد گلسنگی کارهای صورت گرفته را می‌توان به اشکال زیر تقسیم‌بندی کرد. فعالیت‌های آنتی بیوتیکی، فعالیت‌های آنتی توموری و آنتی موتا ژنی، فعالیت‌هایی علیه ویروس ایدز، فعالیت‌های آلرژنیک، فعالیت‌های بازدارنده رشد گیاهان، فعالیت‌های بازدارنده آنزیمی.